Wzorcowa wieś niemiecka

Zdjęcie: fot. M. Dachtera

„Wieś Golęczewo koło Poznania wyróżnia się pod względem artystycznym. Jej twórca, radca budowlany i rządowy Fischer, zbudował tu, w krajobrazowo pięknej okolicy, na nasłonecznionej równinie, częściowo otoczonej łagodnie wznoszącymi się zalesionymi wzgórzami, wieś osadniczą. […] Rozciąga się wzdłuż starej alei, po obu jej stronach, co nadaje jej charakter czegoś powoli i przypadkowo powstałego, a nie czegoś nagle stworzonego i celowo zaplanowanego. W centrum całości znajduje się wiejski plac z piękną fontanną, z której, z rzeźbiarsko zdobionej formy, dobiega jednostajny, ale przyjemny szmer tryskającej wody. Za fontanną stoi budynek szkoły, a tuż za nim mała kaplica z wieżą i zegarem wieżowym”

– pisał w 1906 roku Hermann Warlich.

Pruska Komisja Kolonizacyjna

Pierwsza wzmianka o Golęczewie pochodzi z 1313 roku. Miejscowość stanowiła wówczas własność szlachecką Piotra. Przez kolejne stulecia wieś przechodziła z rąk do rąk, pozostając w posiadaniu różnych rodów, m.in. Golęczewskich i Sobockich. Szczególnie burzliwy okres własnościowy przypadał na XVIII wiek. Co najmniej do 1728 roku Golęczewo należało do Twardowskich, w 1746 roku kupił je Andrzej Zakrzewski, a dziesięć lat później jego córka sprzedała majątek Konstantemu Rogalińskiemu.

Tenże już po czterech latach odsprzedał wieś Żychlińskim. Od 1790 roku Golęczewo należało do Dominika Przanowskiego, a w następnym stuleciu m.in. do Gorczyczewskich, Dobrzyckich, a także Bayerów. W 1897 roku kupił je Nepomucen Chełkowski, by niedługo sprzedać Antoniemu Błociszewskiemu z Grzybowa. „Takim sposobem majątek ten w przeciągu kilku tygodni zmienił trzy razy właściciela” – relacjonowano w prasie.

Sprzedaż polskich majątków w pruskie ręce nie była powodem do dumy i każda taka transakcja odbijała się szerokim echem w polskiej prasie. Nie inaczej było w przypadku Golęczewa, które w 1901 roku kupiła Pruska Komisja Kolonizacyjna. W „Kurierze Codziennym” pisano wówczas: „Przejście własności ziemi polskiej w Księstwie Poznańskiem do Niemców ciągle się dokonuje. […] Donoszą, iż Komisja Kolonizacyjna nabyła dobra Golęczewo, w pow. poznańskim położone, za 620 tysięcy marek. Dotychczasowym właścicielem Golęczewa był p. [Zygmunt] Błociszewski”.

Gemeindehaus

Komisja Kolonizacyjna kupiła majątek z zamiarem utworzenia wsi wzorcowej (Das Musterdorf). Jej projekt powierzono głównemu architektowi Komisji Paulowi Fisherowi. Dla niemieckich osadników przygotowano czterdzieści jeden gospodarstw o zróżnicowanej powierzchni. Pierwsi mieszkańcy przybyli tu w 1902 roku, a cztery lata później nazwę wsi przemianowano na Golenhofen.

Najważniejszym budynkiem wzorcowego założenia był dom gminny (Gemeindehaus) zbudowany w 1905 roku, kosztem 35 tysięcy marek. Wewnątrz budynku, na parterze z jednej strony umieszczono salę lekcyjną, z drugiej – kaplicę. Na piętrze z kolei znajdowało się mieszkanie dla nauczyciela.

W latach trzydziestych XX wieku budynek został rozbudowany i przebudowany, zlikwidowano m.in. wieżę zegarową, która znajdowała się nad salą modlitewną. Przed domem gminnym ustawiono studnię z rzeźbami, a na jej zadaszeniu umieszczono napis:

„Behüt uns Gott vor teurer Zeit, vor Maurern und vor Zimmerleut, vor Advokat und Pfändungsg’sind, vor allem, was den Bauern schind’t, vor Hagel, Wasser- und Feuersg’fahr, behüt, o Herr, uns immerdar!” („Boże, chroń nas od złych czasów, od murarzy i cieśli, od prawników i komorników, od wszystkiego, co szkodzi rolnikom, od gradu, wody i ognia. Chroń nas, Panie, na wieki!”). Studnia została zlikwidowana kilka lat po II wojnie światowej.

Gospoda pod Złotą Gwiazdą

Naprzeciwko domu gminnego zbudowano Gospodę pod Złotą Gwiazdą („Gasthaus zum goldenen Stern”). W jej wnętrzach mieścił się sklep, sala taneczna, winiarnia, restauracja, a także pokoje gościnne. Na elewacji frontowej tego budynku uwagę przykuwają malowidła z motywami roślinnymi, a także metalowa, złota gwiazda.

Ważnym budynkiem użyteczności publicznej wzorcowej wsi były również zbudowane w latach 1904–1905 łaźnie z piekarnią, remizą i składem węgla.

Golęczewo położone jest przy linii kolejowej Poznań Główny – Piła Główna, zbudowanej w 1879 roku. Pierwotnie nie posiadało własnego przystanku. Stacja kolejowa powstała dopiero w 1904 roku podczas tworzenia wsi wzorcowej. Miejscowość miała także własną kuźnię, która znajdowała się przy dzisiejszej ulicy Tysiąclecia, a także zlewnię mleka. Poza wsią w stronę Zielątkowa znajdował się cmentarz ewangelicki, dziś nie ma już na nim żadnych widocznych tablic czy nagrobków. Jedyną jego pozostałością jest krzyż i ogrodzenie.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości większość niemieckich rodzin opuściła wieś. Wróciła również polska nazwa: Golęczewo. Na pamiątkę dziesięciolecia wolności, w 1928 roku w pobliżu skrzyżowania ulic Dworcowej, Lipowej i Tysiąclecia postawiono pomnik Matki Boskiej.

Bibliografia:

Teki Dworzaczka, https://tekidworzaczka.bkpan.pl/regestry.php, 8682 (Nr 1418) 1634, 10479 (Nr 1184) 1721, 10767 (Nr.1211) 1728, 15516 (Nr 1285) 1746, 15687 (Nr 1319) 1756, 15960 (Nr 1335) 1762, 16377 (Nr 1345) 1768, 17819 (Nr 1367) 1790

Anna Rylukowska, „Wzorcowa wieś niemiecka – Golenhofen”, „Renowacje i Zabytki”, IV, 2016

red. Ernst Heinrich Kneschke, „Neues allgemeines deutsches Adels-Lexicon”, Bd. 3, Eberhard-Graffen, Fr. Voigt, Lipsk 1861

Ludwik Plater, „Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego”, Księgarnia Zagraniczna, Lipsk 1846

„Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego”, nr 57, 8.03.1838

„Kurier Codzienny”, nr 295, 24.10.1901

„Ostdeutsche Bau-Zeitung”, nr 58, 21.07.1906, nr 58, 25.07.1906, nr 62, 4.08.1906

„Wiarus Polski”, nr 64, 1.06.1897

„Wielkopolanin”, nr 154, 10.07.1897

Rejestr zabytków nieruchomych woj. Wielkopolskiego, stan na dzień 30 czerwca 2024 r. (opr. Narodowy Instytut Dziedzictwa)

Zabytek.pl, kartoteki ewidencyjne zabytków: dom gminny ze szkołą w Golęczewie, oberża z salą taneczną w Golęczewie, łaźnia w Golęczewie, stacja kolejowa w Golęczewie